در سال ۲۰۲۲ با وجود قیمت‌های غیرعادی گاز طبیعی، در بازار اروپا شرایطی برای کاهش بلندمدت قیمت‌ها در حال شکل‌گیری است. این شرایط برای کاهش قیمت گاز شامل مواردی همچون توسعه زیرساخت های گازی سازی مجدد گاز مایع (LNG) ، زیان های کلان مالی شرکت گازپروم به دلیل کاهش عرضه گاز و چشم انداز میان مدت این شرکت برای جلوگیری از ضررهای بیشتر و برگشت به بازار اروپا است.

در سال گذشته، موضوع بحران گاز اروپا همچنان در صدر اخبار رسانه ها قرار داشت. اگر چند سال پیش، توجه کارشناسان صنعت انرژی عمدتاً مسائل مربوط به قیمت گذاری گاز و تغییرات در ساختار معطوف بود، اکنون بحث گسترده روزمره آنها کسل کننده شده است.

با این حال، این بدان معنا نیست که وضعیت بازار گاز اروپا نیازی به تحلیل دقیق ندارد؛ برعکس، در شرایطی که همه در مورد کاهش صادرات گازپروم و تغییر جهت گیری اروپا به گاز طبیعی مایع (LNG) بحث می کنند، مهم است که درک شود واقعاً چه اتفاقی برای مصرف کنندگان می افتد زمانیکه عرضه و در دسترس بودن مواد اولیه صنایع پایین دستی نفت و گاز با مشکلات جدی مواجه می شوند.

آمار موسسه شبکه اروپایی اپراتورهای سیستم انتقال گاز اروپا (ENTSOG)

>

بمنظور تجزیه و تحلیل وضعیت بازار گاز اروپا می توان از پنل مجازی شبکه اروپایی اپراتورهای سیستم انتقال گاز اروپا ENTSOG استفاده کرد که نشانگر میزان عرضه گاز به کشورهای اتحادیه اروپا می باشد. طبق داده های پنل مجازی ENTSOG ، عرضه گاز به اروپا در بازه زمانی یکم اکتبر سال ۲۰۲۱ تا ۱۲ دسامبر سال ۲۰۲۲ به چند دسته ذیل تقسیم شده است:

 ⬋ تامین گاز از پایانه های تبدیل مجدد به گاز (Regasification) ال ان جی و انتقال آن از طریق سیستم های خط لوله به کشورهای عضو اتحادیه اروپا؛

 ⬋  تامین گاز توسط شرکت گازپروم و انتقال آن به اروپا از طریق سیستم انتقال گاز اوکراین (GTS)، خط لوله گاز یامال-اروپا، انشعاب خط لوله بالکان از خط لوله " ترک استریم " ، و تا همین اواخر خط لوله نورد استریم 1 ؛

 ⬋ انتقال گاز از طریق خط لوله از آذربایجان بواسطه ی خط لوله گاز طبیعی ترانس-آناتولین (Trans-Anatolian gas pipeline) و خط لوله ترانس آدریاتیک (Trans Adriatic Pipeline)؛

 ⬋ انتقال گاز از نروژ که بطور مرسوم یکی از کلیدی ترین منابع مواد اولیه برای اروپا بشمار می آید؛

 ⬋ سیستم انتقال گاز از طریق خط لوله از انگلیس که مهمترین بخش آن خط لوله Interconnector بین انگلیس و بلژیک قرار دارد.

داده‌های پنل ENTSOG همچنین نشانگر تعادل تزریق گاز به مخازن زیرزمینی ذخیره سازی گاز (UGS) می باشد که معمولاً بین ماه های آوریل تا اکتبر مثبت است (تزریق گاز بیش از برداشت است) و بین ماه های نوامبر و مارس منفی است.

ال ان جی به جای گاز از خط لوله

در جمع بندی سال ۲۰۲۲، مهمترین موضوع در پایان سال، کاهش عرضه گاز توسط شرکت گازپروم روسیه بود. اگر در فصل چهارم سال ۲۰۲۱ متوسط ​حجم روزانه عرضه گاز برابر با ۳۶۶ میلیون مترمکعب بود، در فصل چهارم از اول ماه اکتبر تا ۱۲ دسامبر سال ۲۰۲۲ ، عرضه گاز این شرکت به ۷۷ میلیون متر مکعب کاهش داشته است. از سویی دیگر، همزمان، تامین گاز از پایانه های تبدیل مجدد به گاز (Regasification) از ۲۱۶ میلیون به ۳۳۸ میلیون متر مکعب افزایش یافته است. در نتیجه، سهم گازپروم در واردات گاز اتحادیه اروپا از ۳۷ به ۹ درصد کاهش یافته و سهم واردات LNG از ۲۲ به ۳۹ درصد افزایش یافت؛ و همچنین با در نظر گرفتن افزایش عرضه از منابع دیگر، ال ­ان ­جی سهمی از ۴۱ تا ۵۲ درصد کل عرضه گاز را به خود اختصاص داده است.

در راستای جایگزینی گاز روسیه از طریق خط لوله در اروپا توسط ال ان جی، اگر انگلیس در فصل چهارم سال ۲۰۲۱ حدود ۳۶ میلیون متر مکعب در روز ال ان جی عرضه می کرد؛ در فصل دوم و سوم سال ۲۰۲۲، میزان عرضه ال ان جی انگلیس به ترتیب به ۸۸ و ۸۷ میلیون متر مکعب در روز رسیده است. در فصل چهارم سال ۲۰۲۲ به دلیل سرآغاز فصل سرما، این میزان تا ۶۹ میلیون متر مکعب در روز کاهش پیدا کرده است؛ اما به هر حال همانطور که شاهد هستیم عرضه ال ان جی توسط انگلیس به اروپا، نسبت به سال قبل دو برابر افزایش داشته است. شایان ذکر است که اگر در فصل چهارم سال ۲۰۲۱ ، سهم انگلیس در تامین ال ان جی اروپا تنها ۴ درصد بوده، اما همین زمان در سال ۲۰۲۲ حدود ۸ درصد سهم بازار LNG را به خود اختصاص داده است.

>

با این حال، منابع جایگزین واردات گاز نمی تواند به طور کامل کاهش عرضه گازپروم را پوشش دهد. عرضه گاز روسیه از طریق خط لوله در فصل چهارم سال ۲۰۲۲ به میزان ۲۸۹ میلیون متر مکعب در روز در مقایسه با فصل چهارم سال ۲۰۲۱ کاهش یافته است؛ از طرفی دیگر، تامین گاز از سایر منابع جایگزین، تنها توانسته ۱۵۸ میلیون متر مکعب از این میزان را جبران کند. بدین ترتیب مجموع واردات گاز در کشورهای اتحادیه اروپا در این مدت با کاهش ۱۳۱ میلیون متر مکعب در روز همراه بوده است؛ با احتساب این کاهش، کل حجم واردات گاز به اروپا کاهشی حدود ۱۳ درصد از ۹۹۵ به ۸۶۴ میلیون متر مکعب در روز همراه بوده است؛ در این روند کاهشی باید در نظر داشت که حجم عرضه از سوی کشورهایی همچون نروژ با حجم ۲۵۰ میلیون متر مکعب در روز و آفریقای شمالی با حجم ۱۰۰ میلیون متر مکعب در روز در طول سال حفظ شده و همچنین عرضه گاز از آذربایجان در سال ۲۰۲۲ در بازه ۳۰ الی ۳۵ متر مکعب در روز در نوسان بوده است.

در نهایت، باید به برداشت گسترده گاز از مخازن زیرزمینی ذخیره سازی گاز در اوایل فصل زمستان اشاره کرد؛ اگر در ماه نوامبر سال ۲۰۲۱ ، به طور متوسط ۳۲۶ میلیون متر مکعب در روز بیشتر از میزان گاز تزریق شده، از مخازن زیرزمینی برداشت می شد، در نوامبر سال ۲۰۲۲، میزان برداشت گاز بیش از ۵۸ متر مکعب بیش از تزریق تجاوز نمی کرد. به گزارش اخبار نفت و گاز انرژی پست به نقل از سازمان هواشناسی آلمان (DWD) ، در نوامبر سال ۲۰۲۲، میانگین دمای هوا در آلمان ۱.۷ درجه سانتیگراد گرمتر از یک سال قبل بود؛ و تا حدی، استفاده از گاز در صنعت برق در نوامبر سال ۲۰۲۲ به میزان ۲۳ درصد سالانه کاهش یافته است، با وجود اینکه تا تاریخ یکم ماه نوامبر، مخازن زیرزمینی ذخیره سازی گاز اروپا تا ظرفیت ۹۵ درصد پر بوده است.

وضعیت شرکت گازپروم

کمبود گاز در اروپا به ضرر خود شرکت گازپروم هم منجر شده است. بر اساس بیانیه های مطبوعاتی این شرکت، در بازه زمانی از ۱ ژانویه تا ۱۵ دسامبر سال ۲۰۲۲ ، تولید گاز شرکت گازپروم ۱۹.۶ درصد (در مقیاس سالانه) برابر با ۹۶.۳ میلیارد متر مکعب کاهش داشته و همچنین صادرات به کشورهای غیر کشورهای مشترک المنافع با کاهش حدود ۴۵.۱ درصد برابر با ۸۰.۲ میلیارد متر مکعب همراه بوده است.

با این حال، عمق واقعی کاهش عرضه گاز روسیه در گزارش فصلی بیشتر محسوس است. تولید گاز شرکت گازپروم در فصل دوم سال ۲۰۲۲ با ۱۸ درصد برابر با ۲۲ میلیارد متر مکعب نسبت به همین بازه زمانی در سال ۲۰۲۱ کاهش داشته است؛ و این کاهش تولید در فصل سوم ۳۶ درصد برابر با ۴۲ میلیارد متر مکعب و فصل چهارم ۲۸ درصد برابر با ۳۲ میلیارد متر مکعب ادامه داشته است. کاهش صادرات به مقصدهای به غیر از کشورهای مشترک المنافع (CIS) از ۳۵ درصد در فصل دوم سال ۲۰۲۲ (منهای ۱۶.۷ میلیارد متر مکعب) به ۶۱ درصد در فصل سوم (منهای ۲۷.۹ میلیارد متر مکعب) و ۶۶ درصد درفصل چهارم (منهای ۲۱.۳ میلیارد متر مکعب) افزایش یافت.

>

در عین حال، همانطور که همیشه مرسوم بود، قیمت بالای گاز، بر اساس استانداردهای تاریخی، دیگر زیان های ناشی از کاهش عرضه فیزیکی را پوشش نمی دهد؛ این موضوع کاملا در بودجه فدرالی روسیه بنا به اخذ هزینه های صادراتی گاز مشهود است.

همانطور که اشاره شد، سال ۲۰۲۲ به عنوان سال قیمت های غیرعادی بالا در تاریخ ثبت خواهد شد؛ میانگین قیمت گاز در هاب TTF هلند در ۱۱ ماه اول سال ۲۰۲۲ به ۱۴۵۸ دلار به ازای هر هزار متر مکعب رسید، که تقریباً سه برابر بیشتر از قیمت در همین بازه زمانی در سال ۲۰۲۱ که ( ۵۰۶ دلار به ازای هر هزار متر مکعب) است. شایان ذکر است که در این بازه زمانی، به دلیل تعمیرات از قبل اعلام شده سه روزه ی خط لوله نورد استریم ۱ از ۳۱ اوت تا ۲ سپتامبر، قیمت گاز به اوج خود رسید؛ میانگین قیمت ها به ازای هر هزار مترمکعب در ماه آگوست برابر با ۲۵۰۸ دلار و ماه سپتامبر به ۲۱۱۶ دلار رسید. بعد از این شوک قیمتی کوتاه، خرابکاری در خط لوله نورد استریم ۱ (Nord Stream 1) اتفاق افتاد که فعالیت آن را کاملا متوقف کرد. کمی بعدتر با نزدیک شدن به فصل سرما، میانگین قیمت ها برخلاف انتظار رو به کاهش رفتند و تا ماه نوامبر قیمت ها ۵۰ درصد تا ۱۲۷۹ دلار به ازای هر هزار مترمربع فروکش کردند.

دلیل این کاهش قیمت گاز در اروپا، سازگاری تدریجی فعالان بازار با کاهش عرضه گاز از روسیه بود؛ و با توجه به اینکه شرکت گازپروم دیگر تنها ۹ درصد از سهم بازار گاز اروپا را در اختیار داشت، دیگر نوسان های عرضه گاز توسط گازپروم تأثیری بر قیمت ها نداشت؛ در نتیجه، قیمت های بالا، دیگر کاهش عرضه به اروپا را جبران نمی کند. این بدان معناست که گازپروم، برای جلوگیری از ضررهای مالی بیشتر، باید به بازار اروپا بازگردد، به خصوص که زیرساخت صادرات گاز به شرق نسبت به اروپا بسیار ضعیف تر و قابل مقایسه نمی باشد. ظرفیت خط لوله گاز « قدرت سیبری » ( Power of Siberia pipeline ) برای صادرات گاز به چین، تنها ۱۰۴ میلیون متر مکعب در روز است که چند برابر کمتر از ظرفیت خط لوله گاز یامال - اروپا ( Yamal–Europe pipeline ) که ۹۰ میلیون متر مکعب در روز، سیستم انتقال گاز اوکراین در مرز با اتحادیه اروپا که ۳۹۰ میلیون متر مکعب در روز و انشعاب خط لوله بالکان از خط لوله " ترک استریم " (TurkStream Gas Pipeline) که از طریق آن، گاز به کشورهای جنوب اروپا انتقال داده می شود.

بنابراین، گازپروم در میان مدت چاره ای جز افزایش صادرات گاز به بازار اروپا نخواهد داشت که در نتیجه بحران انرژی فعلی، این بازار بسیار رقابتی تر خواهد شد. نقش کلیدی در این بازار رقابتی گاز، توسعه زیرساخت‌های دریافت LNG خواهد بود؛ تا ماه جولای سال ۲۰۲۲، ۲۸ پایانه تبدیل مجدد ال ان جی به گاز (Regasification) در اتحادیه اروپا فعالیت داشتند که مجموع ظرفیت آنها برابر با ۱۱۹.۹ میلیون تن در سال می باشد؛ به گزارش اخبار نفت و گاز انرژی به نقل از گزارش گلوبال انرژی مانیتور (Global Energy Monitor) ، ۹ پایانه Regasification دیگر با ظرفیت ۲۳.۷ میلیون تن در سال در حال ساخت و 31 پایانه دیگر با ظرفیت ۱۲۷.۷ میلیون تن LNG در سال، در مرحله پیش از سرمایه گذاری می باشد.

همچنین می توان به موارد ذیل اشاره کرد که باعث تقویت رقابت در بازار گاز خواهند شد:

- افزیش ظرفیت عملیاتی خط لوله گاز بالتیک (Baltic Pipe) و عملکرد آن با ظرفیت کامل ۱۰ میلیارد متر مکعبی در سال، که گاز را از نروژ به صورت ترانزیت از دانمارک به لهستان انتقال می دهد؛

- توسعه میدان گاز شیرین ساکاریا (Sakarya Gas Field) در دریای سیاه توسط ترکیه و برنامه آغاز تولید گاز در سال ۲۰۲۳ ؛ حجم اولیه تولید این میدان حدود ۱۰ میلیون متر مکعب در روز خواهد بود، اما تا سال ۲۰۲۷، این ظرفیت تا ۴۰ میلیون متر مکعب در روز افزایش خواهد یافت که با ظرفیت انشعاب بالکان « ترک استریم » ( ۴۳ میلیون متر مکعب در روز) قابل مقایسه است.

در جمع بندی تحلیل بازار گاز اروپا، می توان نتیجه گیری کرد بازار اروپا قبل از بحران به بازار خریداران نزدیک‌تر شده است؛ و رشد اجتناب‌ناپذیر صادرات گازپروم در دوره میان‌مدت همراه با توسعه زیرساخت‌های دریافت گاز مایع طبیعی و افزایش عرضه خط لوله از دیگر تولیدکنندگان جایگزین، منجر به کاهش بلندمدت قیمت گاز خواهد شد.